آگروتوریسم: فرصتی طلایی برای توسعه پایدار در اقلیم ایران با تمرکز بر استان گیلان

سید مهدی علوی هاشمی / آگروتوریسم یا گردشگری کشاورزی، شاخه‌ای نوظهور در صنعت گردشگری است که بازدیدکنندگان را با فعالیت‌های کشاورزی، زندگی روستایی و تولیدات محلی آشنا می‌کند. این نوع گردشگری نه تنها منبع درآمدی مکمل برای کشاورزان ایجاد می‌نماید، بلکه در حفظ فرهنگ بومی، حفاظت از محیط زیست و توسعه اقتصادی مناطق روستایی نقش مؤثری ایفا می‌کند. ایران با تنوع اقلیمی گسترده – از کویرهای مرکزی تا جنگل‌های هیرکانی در شمال – از پتانسیل بالایی برای توسعه آگروتوریسم برخوردار است. در این میان، استان گیلان به عنوان یکی از غنی‌ترین مناطق از نظر منابع طبیعی و کشاورزی، می‌تواند الگویی موفق برای این صنعت باشد. در این مقاله، به بررسی آگروتوریسم در چارچوب اقلیم ایران پرداخته و تأکید ویژه‌ای بر استان گیلان خواهد شد.

اقلیم ایران و پتانسیل آگروتوریسم

ایران کشوری چهارفصل با اقلیم‌های متنوع است. بخش شمالی، شامل استان‌های گیلان و مازندران، از آب و هوایی مرطوب و معتدل با بارندگی فراوان (بیش از ۱۰۰۰ میلی‌متر در سال) برخوردار است که آن را به بهشتی برای کشاورزی تبدیل کرده. در مقابل، مناطق مرکزی و جنوبی خشک و نیمه‌خشک هستند و کشاورزی در آن‌ها عمدتاً به سیستم‌های آبیاری سنتی مانند قنات وابسته است. این تنوع اقلیمی، امکان ارائه تجربیات گوناگون آگروتوریسمی را فراهم می‌آورد: از برداشت چای در شمال تا بازدید از باغ‌های پسته در کرمان یا مزارع زعفران در خراسان.

با وجود این پتانسیل‌ها، چالش‌هایی نظیر تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب و مهاجرت روستاییان به شهرها، توسعه کشاورزی را تهدید می‌کنند. آگروتوریسم می‌تواند راه‌حلی پایدار باشد، زیرا گردشگران را به مصرف محصولات محلی تشویق کرده و درآمد کشاورزان را افزایش می‌دهد. بر اساس آمار سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران، در سال‌های اخیر بیش از ۲۰ میلیون گردشگر داخلی به مناطق روستایی سفر کرده‌اند که بخش قابل توجهی از آن به آگروتوریسم اختصاص دارد.

تمرکز بر استان گیلان: جواهر سبز ایران

استان گیلان، واقع در حاشیه جنوبی دریای خزر، با مساحتی حدود ۱۴ هزار کیلومتر مربع و جمعیتی بیش از ۲.۵ میلیون نفر، یکی از پرباران‌ترین مناطق ایران به شمار می‌رود. اقلیم نیمه‌گرمسیری مرطوب آن (با میانگین دمای ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد و بارندگی سالانه ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ میلی‌متر) شرایط ایده‌آلی برای کشت محصولات متنوع فراهم کرده است. گیلان تولیدکننده اصلی چای (بیش از ۹۰ درصد چای ایران)، برنج (مانند ارقام هاشمی و صدری)، کیوی، فندق، مرکبات و ماهیان خزری است. جنگل‌های هیرکانی، تالاب انزلی و شالیزارهای پلکانی، منظره‌ای بی‌نظیر خلق کرده‌اند که گردشگران را مجذوب می‌سازد.

در گیلان، آگروتوریسم می‌تواند به اشکال زیر توسعه یابد:

1. برداشت محصولات محلی: گردشگران می‌توانند در فصل‌های بهار و تابستان در برداشت چای در لاهیجان یا ماسال مشارکت کنند. مزارع چای گیلان با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال، نه تنها محصولاتی باکیفیت تولید می‌کنند، بلکه تجربه‌ای فرهنگی از چای‌نوشی سنتی ارائه می‌دهند.
2. اقامت در خانه‌های روستایی (B&B کشاورزی): روستاهایی مانند سراوان یا دیلمان با خانه‌های چوبی سنتی، امکان تجربه زندگی روستایی را فراهم می‌آورند. گردشگران می‌توانند در پخت غذاهای محلی نظیر میرزا قاسمی، باقالی قاتوق یا ماهی شکم‌پر شرکت کنند.
3. تورهای آموزشی و اکوتوریسم: بازدید از شالیزارهای رشت و یادگیری روش‌های سنتی کاشت برنج (وابسته به آب باران) یا تورهای پرنده‌نگری در تالاب انزلی. این فعالیت‌ها به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کنند، زیرا گیلان میزبان بیش از ۳۰۰ گونه پرنده است.
4. جشنواره‌های فصلی: برگزاری جشنواره برنج در املش یا جشنواره کیوی در آستانه اشرفیه، که گردشگران را با زنجیره تولید آشنا می‌سازد.

بر اساس گزارش جهاد کشاورزی گیلان، این استان بیش از ۲۳۸ هزار هکتار شالیزار دارد و تولید سالانه برنج آن حدود ۷۵۰ هزار تن است. آگروتوریسم می‌تواند مهاجرت معکوس را تشویق کند؛ برای نمونه، در روستای ماسوله، گردشگری کشاورزی درآمد خانوارها را تا ۳۰ درصد افزایش داده است.

چالش‌ها و راهکارها

با وجود پتانسیل‌های فراوان، چالش‌هایی نظیر زیرساخت‌های ضعیف جاده‌ای، کمبود اقامتگاه‌های استاندارد، آلودگی تالاب انزلی ناشی از فاضلاب کشاورزی و تأثیر تغییرات اقلیمی (مانند کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی بارندگی در دهه اخیر) وجود دارد. برای غلبه بر این موانع، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

• سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی: ایجاد شهرک‌های آگروتوریسمی با حمایت سازمان میراث فرهنگی.
• آموزش کشاورزان: برگزاری دوره‌های بازاریابی دیجیتال برای فروش محصولات ارگانیک.
• حفاظت محیطی: ترویج کشاورزی پایدار، مانند استفاده از کودهای زیستی برای کاهش آلاینده‌ها.
• همکاری با تورهای بین‌المللی: جذب گردشگران خارجی علاقه‌مند به اکوتوریسم، با تأکید بر گواهی‌نامه‌های ارگانیک.

آگروتوریسم در ایران، به ویژه در گیلان، نه تنها اقتصاد روستایی را تقویت می‌کند، بلکه در حفظ میراث فرهنگی و طبیعی نقش کلیدی ایفا می‌نماید. گیلان با اقلیم منحصربه‌فرد خود می‌تواند به «توسکانی ایران» تبدیل شود و الگویی برای سایر استان‌ها باشد. اگر سیاست‌گذاران بر توسعه پایدار تمرکز کنند، این صنعت می‌تواند میلیون‌ها شغل ایجاد کند و جایگاه ایران را در نقشه جهانی آگروتوریسم برجسته سازد. زمان آن رسیده که از خاک حاصلخیز گیلان، نه تنها محصول، بلکه تجربه‌ای فراموش‌نشدنی برداشت کنیم.

سید مهدی علوی هاشمی

فعال گردشگری